آل شیخنسل محمد بن عبدالوهاب، متولیان رهبری دینی عربستان سعودی میباشند. ۱ - شرح اجمالی خانداناین خاندان، از نسل محمد بن عبدالوهاب، پایه‌گذار فرقه وهابیت و از خاندان‌های بزرگ و بانفوذ در عربستان سعودی به شمار می‌روند که کارهای مذهبی این کشور را بر عهده دارند. پیروان محمد بن عبدالوهاب، خود، از نام «وهابی» پرهیز دارندو مذهبشان را «محمدیه» می‌نامند. [۲]
دائرة معارف القرن العشرین، فرید وجدی، ج۱۰، ص۸۷۱.
تعالیم این مذهب بر گفته‌های ابن تیمیه، از فقیهان حنبلی سده ششم ق. با گرایش سلفی، استوار است [۳]
حافظ وهبه، جزیرة العرب، ج۱، ص۳۰۶.
که با نگاه سختگیرانه به توحید ، بسیاری از اعمال دیگر مسلمانان همچون توسل ، شفاعت‌طلبی ، زیارت قبور و ندا‌کردن پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و اولیا را باطل و نشانه شرک می‌شمرد. [۴]
سید محسن الامین، کشف الارتیاب، ج۱، ص۲۷.
دیگر مذاهب اسلامی از جمله حنبلیان همواره با عقاید وهابیت مخالفت ورزیده‌اند. [۵]
عبداللطیف البکری، الوهابیة فی نظر علماء المسلمین، ج۱، ص۴.
از آغاز دعوت شیخ وهابی، کتاب‌ها و رساله‌های بسیار از مذاهب مختلف در رد بدعت‌های وهابیان نوشته شد که نخستین آن‌ها کتاب فصل الخطاب فی الرد علی محمد بن عبدالوهاب و الصواعق الالهیة فی الرد علی الوهابیه تألیف برادر پیشوای وهابیان، سلیمان بن عبدالوهاب، است. [۷]
عبداللطیف البکری، الوهابیة فی نظر علماء المسلمین، ج۱، ص۷.
۲ - اصل و نسب آل شیخمحمد بن عبدالوهاب بن سلیمان بن علی از آل مشرَّف، از شاخه‌های آل وهبه از قبیله بزرگ تمیم به شمار می‌رود و جد نهم وی مشرف است. [۸]
عثمان بن عبدالله بن بشر، عنوان المجد فی تاریخ النجد، ج۱، ص۱۳۳.
او به سال ۱۱۱۵ق. در عُیینَه، از شهرهای نجد که اکنون ویران شده [۹]
سید محسن الامین، کشف الارتیاب، ج۱، ص۹.
به دنیا آمد. نیاکانش از علما [۱۰]
عثمان بن عبدالله بن بشر، عنوان المجد فی تاریخ النجد، ج۲، ص۲۱۰_۲۳۸.
بودند و پدربزرگش از دانشوران نجد و پدرش عبدالوهاب قاضی عیینه بود. [۱۱]
ابوطامی، الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ج۱، ص۲۲.
او نیز به تحصیل دانش‌های سنتی اهل سنت پرداخت و بخشی از تحصیل علم را در بصره گذراند. اما به تدریج تحت تأثیر کتاب‌ها و اندیشه‌های ابن تیمیه قرار گرفت و اندک اندک با برخی عقاید دیگر مسلمانان به مخالفت برخاست که اعتراض مردم و اخراجش از بصره را در پی داشت. [۱۲]
ابوطامی، الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ج۱، ص۲۲.
پس از آن به حریمله رفت و سپس رهسپار درعیه از شهرهای نجد شد. حاکم آن دیار، محمد بن سعود، جد بزرگ آل سعود با آگاهی از دعوتش به وی گروید. آن دو طی گفت‌وگوهایی در سال ۱۱۵۸ق. درباره جنگ با مخالفان نگرش سلفی و غلبه بر دیگر قبایل نجد، به توافق رسیدند. [۱۳]
آلوسی، تاریخ النجد، ج۱، ص۱۵۷-۱۶۶.
[۱۴]
فیلیبی، تاریخ النجد، ج۱، ص۳۸.
بر پایه این توافق، حکومت سیاسی و رهبری دینی در دو خاندان «آل سعود» و«آل شیخ» موروثی شد. [۱۵]
فیلیبی، تاریخ النجد، ج۱، ص۸۴.
بدین ترتیب، جد بزرگ آل شیخ در سایه قدرت سیاسی آل سعود روز به روز بر قدرت و نفوذ خود افزود و در حکومت آل سعود، نه تنها مرجعی دینی بلکه مشاوری بلند پایه در کارهای سیاسی شد. [۱۶]
فیلیبی، تاریخ النجد، ج۱، ص۸۴.
آل سعود نیز با یاری نیروی مذهبی محمد بن عبدالوهاب، زمینه شکل‌گیری حکومت عربستان سعودی را فراهم آورد. محمد بن عبدالوهاب پس از پایه‌گذاری فرقه وهابیت و نشر آن در میان برخی قبایل نجد، در زمان سلطان عبدالعزیز سعودی به سال ۱۲۰۶ق. در درعیه درگذشت. [۱۷]
الزهاوی، الفجر الصادق، ج۱، ص۱۶-۱۷.
پس از مرگ وی، عنوان «آل شیخ» بر فرزندان و نسل او اطلاق شد و آنان راهش را ادامه دادند. [۱۸]
احمد زینی دحلان، الدرر السنیه، ج۱، ص۵۳-۵۴.
۳ - نسل محمد بن عبدالوهابوی پنج فرزند به نام‌های حسین، ابراهیم، علی، عبدالله و حسن [۱۹]
ابوطامی، الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ج۱، ص۴۱.
و به نقلی چهار فرزند به نام‌های حسین، ابراهیم، علی و عبدالله [۲۰]
آلوسی، تاریخ النجد، ج۱، ص۱۶۶.
[۲۱]
ابوطامی، الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ج۱، ص۴۱.
به جای گذاشت. افزون بر پسران، وی دختری به نام شیخه فاطمه داشت که با تعلیم برادران و پدرش از زنان دانشور سلفی در سده سیزدهم به شمار می‌رفت. [۲۲]
آل بسام، علماء نجد، ج۵، ص۳۶۴.
فرزندان محمد با عنوان آل شیخ روش پدر را در پیش گرفتند. آنان پس از نجد، به حجاز، به ویژه مکه و مدینه، توجه کردند. از نظر آل شیخ، مردم مکه کافر بودند و یکی از علمای آل شیخ در رساله‌ای به اثبات کفر آنان پرداخت.آنان تا سال ۱۲۲۰ق. که وهابیان بر مکه چیره شدند، چندین بار در زمان شریف مساعد، شریف احمد، شریف سرور و شریف غالب، افرادی را برای تبلیغ وهابیت به مکه فرستادند؛ اما پذیرفته نشدند. [۲۴]
احمد زینی دحلان، الدرر السنیه، ج۱، ص۴۴.
سرانجام در سال‌های ۱۲۱۸ و ۱۲۲۰ق. وهابیان در دو هجوم به مکه و مدینه و کشتار و ویرانی بسیار، بر آن دو شهر مسلط شدند. [۲۵]
احمد زینی دحلان، الدرر السنیه، ج۱، ص۴۵.
پس از عبدالله که مانند پدر زعامت دعوت سلفی را بر عهده داشت، فرزندان او، سلیمان و عبدالرحمن نیز راهش را ادامه دادند، هرچند سلیمان بر اقامه دعوت پافشاری بیشتر داشت. در سال ۱۲۳۳ق. هنگام حمله ابراهیم پاشا به درعیه برای نابودی آل سعود، بسیاری از افراد خاندان سعودی و خاندان شیخ کشته شدند. گروهی از جمله عبدالرحمن نیز دستگیر و به مصر تبعید شدند و او پس از مدتی در مصر درگذشت. [۲۶]
احمد زینی دحلان، الدرر السنیه، ج۱، ص۵۳.
[۲۸]
الزهاوی، الفجر الصادق، ج۱، ص۲۰.
اما نوادگان وی به عربستان بازگشتند که در ریاض مشهورند و برخی مناصب همچون مدیریت امنیت ملی، سفارت سعودی در بحرین و ریاست تشریفات را بر عهده دارند. [۲۹]
آل بسام، علماء نجد، ج۳، ص۱۱۷.
علی بن محمد نیز که به مصر تبعید شد، به سال ۱۲۴۵ق. در قاهره درگذشت. نسل او از تنها بازمانده‌اش محمد هستند که به آل عبدالعزیز بن محمد مشهورند. [۳۰]
آل بسام، علماء نجد، ج۵، ص۲۸۴.
از نسل حسن و حسین، دو پسر دیگر شیخ محمد، بسیاری زاده شده‌اند. هم اکنون از نسل حسین شماری بسیار در درعیه زندگی می‌کنند. [۳۱]
احمد زینی دحلان، الدرر السنیه، ج۱، ص۵۳.
۴ - پیمان آل شیخ وآل سعودپیمان دو خاندان با تشکیل مجدد حکومت سعودی دنبال شد و آل شیخ در کنار آل سعود، مروجان و مبلغان دعوت وهابی شدند و وهابیت همچنان دین رسمی کشور سعودی بر جای ماند. [۳۲]
صباح زنگنه، شناسنامه فرهنگی عربستان، ج۱، ص۵۰.
رهبران دعوت سلفی که مفتیان درجه یک حکومت سعودی هستند، جز عبدالعزیز بن باز همگی از آل شیخ بوده‌اند:عبدالله بن محمد (۱۱۶۵-۱۲۳۳ق.)، عبدالله بن حسن بن حسین بن علی بن حسین بن محمد (۱۲۸۷-۱۳۷۸ق.) و از سال ۱۳۳۹ محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف بن عبدالرحمن بن حسن بن محمد (۱۳۱۱-۱۳۸۶ق.). [۳۳]
آل بسام، علماء نجد، ج۱، ص۲۴۲.
۵ - جایگاه دینی و سیاسی آل شیخبه مرور زمان در سایه رابطه دو سویه آل سعود و آل شیخ، عربستان سعودی زیر نفوذ کامل این دو خانواده قرار گرفت. آل شیخ از قدرت سیاسی آل سعود برای اعمال نفوذ مذهبی سود جست و آل سعود مشروعیت بسیاری از اعمال خود را از فتاوای آل شیخ یافت. وصلت‌های فراوان آل شیخ با آل‌سعود [۳۴]
صباح زنگنه، شناسنامه فرهنگی عربستان، ج۱، ص۴۹.
نیز به قدرت بیشتر و یکپارچگی خانوادگی‌شان یاری رسانده است. [۳۵]
حافظ وهبه، جزیرة العرب، ج۱، ص۳۰۶.
در پی گسترش قدرت و نفوذ آل شیخ، اداره کارهای کشور در دو حوزه سیاسی و دینی به دست آن‌ها افتاد؛ به گونه‌ای که سه تن از وزرای کابینه، یعنی وزیر دادگستری، وزیر حج و شئون اسلامی و وزیر اوقاف، دعوت و ارشاد با مشورت آل شیخ انتخاب می‌شوند. [۳۶]
صباح زنگنه، شناسنامه فرهنگی عربستان، ج۱، ص۴۹.
تشکیلات قوه قضائیه از زمان ملک عبدالعزیز به صورت تدریجی و مرحله‌ای تحول یافته و بر مبنای شریعت وهابی و زیر نظر مفتی بزرگ آل شیخ اداره می‌شود. [۳۷]
صباح زنگنه، شناسنامه فرهنگی عربستان، ج۱، ص۱۰۳.
وزارت عدل، هسته اصلی این تشکیلات، به سال ۱۳۸۲ق. در زمان ملک فیصل تشکیل شد. [۳۸]
نمایندگی ولی فقیه در امور حج، شناخت عربستان، ج۱، ص۱۱۹.
مهم‌ترین کسانی که پیش یا پس از تشکیل این وزارت، در سمت ریاست قضا و افتاء بوده‌اند، عبارتند از:۱. محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف بن عبدالرحمن بن حسن (۱۳۱۱-۱۳۸۹ق.) مفتی کشور سعودی و رئیس قوه قضائیه و سپس رئیس دار الافتاء. [۳۹]
ابوطامی، الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ج۱، ص۴۲.
۲. عبدالله بن حسن بن حسین آل شیخ (۱۲۸۷-۱۳۷۸ق.) رئیس القضاة حجاز؛ ۳ و ۴. دو فرزند عبدالله بن حسن بن حسین آل شیخ؛ حسن و عبدالعزیز که پس از او رئیس القضاة و نایب رئیس القضاة بودند. [۴۰]
آل بسام، علماء نجد، ج۱، ص۲۳۴، ۲۳۸.
۵. محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف (۱۳۱۱-۱۳۸۶ق.) رئیس مجلس عالی قضا، تأسیس شده در ۱۳۷۶ق. برای نظارت برکارهای قاضیان و انتخاب، ترفیع و بازنشستگی آن‌ها. [۴۱]
آل بسام، علماء نجد، ج۱، ص۲۵۰.
۶. عبدالله بن محمد بن عبدالله بن عبداللطیف، رئیس بخش غربی وزارت دادگستری. [۴۲]
آل بسام، علماء نجد، ج۱، ص۲۲۱.
۷-۸. دکتر عبدالله و شیخ ابراهیم، هر دو از فرزندان محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف، وزیر دادگستری. ۹. احمد بن محمد بن ابراهیم، رئیس قضا. ۱۰. عبدالعزیز بن محمد بن ابراهیم، مشاور دیوان ملکی. [۴۳]
آل بسام، علماء نجد، ج۱، ص۲۶۰-۲۶۱.
۱۱. عبدالرحمن بن حسن بن محمد، قاضی مکه. [۴۴]
احمد زینی دحلان، الدرر السنیه، ج۱، ص۵۳.
۱۲. حسن بن حسین بن محمد، قاضی ریاض در زمان ترکی. ۱۳. عبدالملک بن حسین بن محمد، قاضی منطقه حوطه. ۱۴. حسین بن حمد بن حسین بن محمد، قاضی حریق در زمان فیصل بن ترکی. ۱۵. حسین بن علی بن حسین بن محمد، قاضی ریاض. [۴۵]
عثمان بن عبدالله بن بشر، عنوان المجد، ج۱، ص۲۱۱.
۱۶. عبدالرحمن بن حسن بن محمد بن عبدالوهاب (۱۱۹۳-۱۲۸۵ق.) قاضی ریاض در زمان ترکی بن عبدالله. ۱۷. محمد بن عبداللطیف بن عبدالرحمن بن حسن بن محمد بن عبدالوهاب (۱۲۸۶-۱۳۶۷ق.) قاضی شقرا از مناطق نجد. ۱۸. ابراهیم بن عبداللطیف بن عبدالرحمن (۱۲۸۰-۱۳۲۹ق.) قاضی ریاض در سال ۱۳۲۱ق. [۴۸]
الزرکلی، الاعلام، ج۱، ص۴۸.
۱۸. عبدالعزیز بن حمد بن ابراهیم بن حمد الوهبی التمیمی (۱۱۹۰-۱۲۴۱ق.)، قاضی درعیه و سپس عنیزه و سوق الشیوخ در عراق. ۲۰. صالح بن عبدالعزیز آل الشیخ، از مسئولان کنونی اوقاف. [۵۰]
نمایندگی ولی فقیه در امور حج، میقات حج، ش۲۴، ص۱۹۷، «نگاهی به مطبوعات عربستان».
۵.۱ - قوه مجریهدر قوه مجریه نیز معمولاً آل شیخ تصدی وزارتخانه‌های فرهنگی، آموزشی و قضایی و زیرمجموعه‌های آن همچون مؤسسات آموزش عالی و دانشگاه‌ها را بر عهده دارند. [۵۱]
نمایندگی ولی فقیه در امور حج، شناخت عربستان، ج۱، ص۱۲۴.
مهم‌ترین افراد در این زمره، عبارتند از:۱. عبدالعزیز بن عبدالله بن حسن (۱۳۳۶-۱۴۰۴ق.) مدیر کل تربیت اسلامی در وزارت معارف؛ سپس وزیر معارف. ۲. برادرش حسن (۱۳۵۱-۱۴۰۷ق.) وزیر معارف. [۵۲]
آل بسام، علماء نجد، ج۱، ص۲۳۸.
۳. محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف (۱۳۱۱-۱۳۸۶ق.) مؤسس دانشکده‌های علوم دینی و زبان عربی در ریاض، دارای نقش عمده در تأسیس دانشگاه مدینه منوره، سپس رئیس آن و رئیس آموزش زنان. [۵۳]
آل بسام، علماء نجد، ج۱، ص۲۴۷_۲۵۲.
۴. عبدالعزیز بن عبدالله بن حسن (۱۳۳۶-۱۴۰۴ق.) وزیر معارف. [۵۴]
آل بسام، علماء نجد، ج۳، ص۴۳۵.
۵. عبدالعزیز بن عبدالله بن محمد بن عبداللطیف، عضو انجمن فرهنگی دوره پنجم. [۵۵]
آل بسام، علماء نجد، ج۶، ص۱۳۹.
۶. حسن بن عبدالله بن حسن بن حسین آل شیخ (۱۳۵۲-۱۴۰۷ق.)، وزیر معارف، مدیر آموزش اعلا، نایب رئیس مجلس اعلای دانشگاه‌ها، ناظر کل مطبوعات و ناظر انجمن جهانی جوانان در ریاض. [۵۶]
آل بسام، علماء نجد، ج۲، ص۴۲.
۵.۲ - قلمرو مذهبیدر قلمرو مذهبی نیز افتاء، امر به معروف و نهی از منکر و حتی قوانین مربوط به اداره حرمین، بر پایه عقاید وهابی و زیر نظر مستقیم آل شیخ صورت می‌گیرد. [۵۷]
صباح زنگنه، شناسنامه فرهنگی عربستان، ج۱، ص۵۰.
وزارت اوقاف، شئون اسلامی، دعوت و ارشاد و سازمان‌های دیگر، برای نظارت بر کارهای مذهبی تأسیس شده‌اند. [۵۸]
نمایندگی ولی فقیه در امور حج، شناخت عربستان، ج۱، ص۱۲۴.
«هیئت کبار العلما» بزرگ‌ترین نهاد تصمیم گیرنده دینی و قضایی است که در سال ۱۳۹۱ق. بر پایه فرمان پادشاه تشکیل و اعضای آن به دستور او انتخاب شدند. این هیئت دربردارنده۲۰ عالم دینی پیرو مذهب حنبلی با قرائت ابن‌تیمیه و محمد بن عبدالوهاب است که معمولاً افرادی از آل شیخ در آن حضور دارند. [۵۹]
صباح زنگنه، شناسنامه فرهنگی عربستان، ج۱، ص۴۹.
عمده فعالیت اعضای این سازمان، صدور فتواست که نقش مهمی در مسائل مذهبی و سیاسی کشور دارد؛ زیرا در کشور به صورت رسمی از هیچ یک از مذاهب فقهی مشهور اهل سنت پیروی نمی‌شود، بلکه فتواهای همین سازمان که نظر رئیس آن بیشترین نقش را دارد، پایه امور است. [۶۰]
نمایندگی ولی فقیه در امور حج، شناخت عربستان، ج۱، ص۱۴۲-۱۴۳.
۵.۳ - ادارة البحوث العلمیة و الافتاء«ادارة البحوث العلمیة و الافتاء» نیز در سال ۱۳۷۳ق. شکل گرفت و شیخ محمد بن ابراهیم آل شیخ به ریاست آن منصوب شد که همزمان مفتی عربستان سعودی و رئیس مرجع قضایی کشور نیز بود. [۶۱]
صباح زنگنه، شناسنامه فرهنگی عربستان، ج۱، ص۵۴-۵۵.
مفتی بزرگ عربستان در حال حاضر شیخ عبدالعزیز بن عبدالله آل شیخ است. مهم‌ترین افراد آل شیخ که در افتاء، امر به معروف و نهی از منکر، خطابه و امامت مساجد بزرگ صاحب منصب بوده‌اند، عبارتند از:۱. عبدالعزیز بن عبدالله بن محمد بن عبداللطیف، از اعضای «هیئت کبار العلماء» و خطیب مسجد نمره در روز عرفه . [۶۲]
آل بسام، علماء نجد، ج۶، ص۱۳۹.
۲. عبدالملک بن ابراهیم (۱۳۲۴-۱۴۰۴ق.) رئیس هیئت‌های امر به معروف و نهی از منکر در منطقه غربی (حجاز). [۶۳]
آل بسام، علماء نجد، ج۵، ص۳۸.
۳. عمر بن حسن بن علی آل شیخ (۱۳۱۹-۱۳۹۵ق.) رئیس هیئت امر به معروف و نهی از منکر در منطقه شرقی (نجد). [۶۴]
آل بسام، علماء نجد، ج۵، ص۳۱۲.
۴. عبدالله بن حسن بن حسین آل شیخ (۱۲۸۷-۱۳۷۸ق.) رئیس هیئت امر به معروف، ناظر بخش کتاب و مطبوعات داخلی کشور [۶۵]
آل بسام، علماء نجد، ج۱، ص۲۳۴.
و مشرف بر حرم مکی و طلاب علوم دینی. [۶۶]
آل بسام، علماء نجد، ج۲، ص۴۱.
۵. عبدالملک بن ابراهیم بن عبداللطیف، رئیس هیئت امر به معروف و نهی از منکر منطقه غربی. [۶۷]
آل بسام، علماء نجد، ج۱، ص۳۴۹.
۶. شیخ عمر بن حسن آل شیخ، رئیس هیئت امر به معروف و نهی از منکر در منطقه شرقی. [۶۸]
ابوطامی، الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ج۱، ص۴۲.
۷. عبداللطیف بن محمد بن عبدالرحمن، امام و خطیب مسجد جامع ریاض. [۶۹]
آل بسام، علماء نجد، ج۳، ص۱۱۷.
۸. عبدالعزیز بن عبدالله بن حسن (۱۳۳۶-۱۴۰۴ق.) امام و خطیب مسجدالحرام و خطیب مسجد نمره. [۷۰]
آل بسام، علماء نجد، ج۳، ص۴۳۵.
۹. حسین بن محمد، امام و خطیب مسجد جامع درعیه. [۷۱]
آل بسام، علماء نجد، ج۲، ص۶۳.
۵.۴ - رابطة العالم الاسلامیاز مهم‌ترین سازمان‌های مذهبی عربستان «رابطة العالَم الاسلامی» است که آل شیخ در آن نقشی مهم دارند. این سازمان حدود ۴۰ سال پیش با عضویت نمایندگانی از دیگر کشورها شکل گرفت و از قدرتمند‌ترین سازمان‌های مذهبی در عربستان به شمار می‌آید. [۷۲]
نمایندگی ولی فقیه در امور حج، شناخت عربستان، ج۱، ص۱۴۳.
مقر این سازمان که در زمان ملک فیصل تشکیل شد، در مکه بود؛ اما در سراسر جهان اسلام دفاتری را گشود و محمد بن ابراهیم آل شیخ ریاست مجلس مؤسسان آن را برعهده گرفت. [۷۳]
آل بسام، علماء نجد، ج۱، ص۲۵۱.
بودجه سالانه این سازمان افزون بر ۰۰۰/۰۰۰/۲۰۰ ریال سعودی است و طی ۱۰ سال گذشته هزینه‌ای بسیار برای ساخت بناهای اسلامی و ترویج آیین وهابیت صرف کرده و دولت نیز مبالغ هنگفت برای ترویج اسلام، نشر و حفظ قرآن، مؤسسه ائمه ارشاد و سازمان‌های خیریه، بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها در خارج از کشور هزینه کرده است. ۱۰۰۰ مسجد و صدها مرکز اسلامی در جهان زیر نظر این سازمان فعالیت دارند. نیز این سازمان هزینه احداث ۲۰ مرکز اسلامی، ۱۲۵۹ مسجد، ۱۰۶۹ مدرسه، ۲۰۰ مؤسسه مذهبی، ۱۳۴ دانشگاه، ۴۱ درمانگاه، ۷۶ بیمارستان و یک انستیتوی جهان عرب در پاریس را پرداخته است. [۷۴]
نمایندگی ولی فقیه در امور حج، شناخت عربستان، ج۱، ص۱۴۳-۱۴۴.
همه این فعالیت‌ها در مسیر تبلیغ و گسترش وهابیت صورت گرفته است.۵.۵ - شعر و ادبافزون بر حوزه‌های یاد شده، افرادی از آل شیخ در زمینه شعر و ادب فعالیت داشته‌اند؛ از جمله: ۱. احمد بن عبدالرحمن بن عبدلله. ۲. عبداللطیف بن عبدالرحمن بن حسن بن محمد (۱۲۲۵-۱۲۹۲ق.). ۳. عبدالله بن عمر بن عبداللطیف. [۷۶]
آل بسام، علماء نجد، ج۶، ص۱۳۷.
۴. حسین بن حسن بن حسین بن علی (۱۲۸۴-۱۳۲۹ق.) شاعر بلندپایه آل شیخ، دار ای اشعاری در رد مخالفان وهابیت. [۷۷]
آل بسام، علماء نجد، ج۲، ص۵۹.
۵. سلیمان بن عبدالله بن محمد (۱۲۰۰-۱۲۳۳ق.) دارای اشعاری در موضوعات مختلف همچون مدح جدش، مدح کتاب کشف الشبهات و مسائل علمی مانند ارکان نماز. [۷۸]
آل بسام، علماء نجد، ص۳۴۷.
۶ - فهرست منابع(۱) الزركلي (م.۱۳۹۶ق.)، الاعلام، بيروت، دار العلم للملايين، ۱۹۹۷م. (۲) اسماعيل باشا البغدادي (م.۱۳۳۹ق.)، ايضاح المكنون، بيروت، دار احياء التراث العربي. (۳) محمد بن علي الشوكاني، البدر الطالع، بيروت، دار المعرفه. (۴) عبدالله فيليبي، تاريخ النجد و دعوة شيخ محمد بن عبدالوهاب، ترجمه: الديراوي، بيروت، المكتبة الاهلية. (۵) محمود شكري الآلوسي، تاريخ النجد، دار المعالي، عمان- اردن، ۱۴۱۹ق. (۶) محمد بن عبدالوهاب (م.۱۳۰۶ق.)، التوحيد الذي هو حق الله علي العبيد، به كوشش محمد سالم، عبدالحميد. (۷) حافظ وهبه، جزيرة العرب في القرن العشرين، قاهره، ۱۳۷۵ق. (۸) فريد وجدي، دائرة معارف القرن العشرين، بيروت، دار الفكر. (۹) احمد زيني دحلان (م.۱۳۰۴ق.)، الدرر السنيه، استانبول، مكتبة ايشيق، ۱۳۹۶ق. (۱۰) السيد محمد الكثيري، السلفية بين اهل السنة و الاماميه، بيروت، الغدير للطباعة والنشر، ۱۴۱۸ق. (۱۱) نمايندگي ولي فقيه در امور حج، شناخت عربستان سعودي، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش. (۱۲) صباح زنگنه، شناسنامه فرهنگي عربستان سعودي، تهران، راه ابريشم، ۱۳۸۶ش. (۱۳) احمد بن حجر آل ابوطامي، الشيخ محمد بن عبدالوهاب عقيدته السلفيه، رياض، الامانة العامة للاحتفال، ۱۴۱۹ق. (۱۴) عبدالله بن عبدالرحمن آل بسام، علماء نجد خلال ثمانية قرون، دار العاصمه، ۱۴۱۹ق. (۱۵) عثمان بن عبدالله بن بشر، عنوان المجد في تاريخ النجد، رياض، مكتبة الملك عبدالعزيز العامه، ۱۴۲۳ق. (۱۶) جميل افندي صدقي الزهاوي، الفجر الصادق، استانبول، مكتبة ايشيق، ۱۹۸۴م. (۱۷) كشف الارتياب:سيد محسن الامين (م.۱۳۷۱ق.)، به كوشش امين، مكتبة الحريس، ۱۳۸۲ق. (۱۸) عمر كحّاله، معجم المؤلفين، ، بيروت، دار احياء التراث العربي ـ مكتبة المثني. (۱۹) ميقات حج (فصلنامه):تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت. (۲۰) احسان عبداللطيف البكري، الوهابية في نظر العلماء المسلمين، قم، كتابخانه مرعشي، ۱۴۰۸ق. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله«آل شیخ». |